ZOGAL - KATHANG E | Tv.Hangchin Munluo sulnua zuina

Wednesday, September 17, 2008

- By Hausienmuan, Delhi

Mualmite[hill people] vaihawm khum-a, leiman/tangseu [Land revenue], Khasana [house-tax] hon-a, pasal thahatlaite pawtpua [labour corps] azah ding thiltup [policy] mangkang ten zoulei ah hing nei uhi. Hinanleh tam galengmi/lubengmi [head-hunting]te talteng sitan bang in agaw chiang toh na pang uhi. Kum 20th century bullam mautam kial [sever famine-1915] umlai a ana ngaisahlou mangkangten kum 1917 in igam ua hunam in potpaw ding mi hing khawm ua, Zoulei zilbang a liing in, simbang zing in, numei naupang mangbang kaana ngaingam lou in khangsawn momnou khualnan zounam salpha ten i zoulei ah zogal nasat uhi.

Zogal pat in a um hi. Tam helna/galbawlna[uprising of 1917-1919] British ten kuki rebellion chin na record ua, Thadou ten thadou gal na chi uhi. Manirpur govt in Thadou gal leh Zogal chin na chiamte uh hi leh kilawm hi. Thadoute leh zouten galna satkhawm lou uhi. Jampi meeting a pang din zou hausate chial in um ua, hinanleh amaute naki khinkhia [kept aloof] uhi...[1]

Zogal kipat chil laI in hausaten sabeu*na hawm ua, singkho-aam [half burnt firewood] maltaphoh[red chilly] khochin ah na hawm uhi [*sabeu are a piece of meat distributed during war-time to a number of chiefs as a sign of a request for military alliance]. Tam bawldan galnei ihi chi etsah na leh pangkhawm dia ngetna zong zang uhi. Singngat a um Pu Kamkeleng in zong singkho-aam leh maltaphoh kikan khawm khomual ah mangkangte mu din na koi kha hi, ama kamkeleng apil leh chingkip thei deupen ahi zia in melmate [Britisher] panmun en dap din se in um hi, anam itt na zal a ana sepna ah khatvei thau a kaplup in um hi. Tunitan a bangma written record aum nai lou zia in[kathei khial lou leh Pu Kamkeleng zogal a ahinna pemasa pen a chiemte thei sua hi. Tam bang a ipu pa ten bang ding a hinna phal ngam a na pang uh e? Pianna igam lei ah kum 100 val na lun ua, pupa lugu phumna a salbang a aum mai ding uh ngaingam lou uhi. Kum 1772-1774 lai in mualmite[hill people] Burma apat in Lushei hills ah na pem lut ua, tualai a Lushei hausapa Lallula toh hing ki zawl un hing teng/khosa uhi.[2] Hing pem koi koi un zogam ah hing kithe ua,kho tuam tuam hing sat uhi, tam te lah ah Singngat zong na pang kha hi, zalentah in na um ua 1917 a mangkang ten a opkhum sawm un, zoulei humbit na ding leh khangsawn momnou khualnan Singngat salpha ten manghil vual lou thusim na nei uhi. Kum 1913 in tam potpuana[force labour, the obnoxious law of the British] Phaizang [valley] ah suhbei in um hi. 1915-1916 kikal lai in singtangmi ten zong tam potpuana a telsah lou [exempt] din ngetna [petition] na khia/pia uhi..[3].

Mangkangten na pompia lou ua1917 in zogal nasat uhi, Zounam salpha ten ngalliam vontoi zaulou a, anam tem uh sansi in a zel, Tv. Hangchin vangkhua sim bang in ziing-a a zogal sat ahingpan hi. Tuani in Tv. Hangchin Munlua in Tuivai lui apat in akhomual uh tummei in azial/tuam ahing mu hi, Tuivai lui a aloi tangval dangte angabehpi te toh lunghimo in Km-12 a gamla a vangkhua uh ahing nua del uhi, akhua uh singngat atun un mangkangte na kihemkhe man ua, nanleh Tangvalte adin kaat leh mei, shina, lungzinna, mangbatna leh lungsouna nuasia uhi. Tv. Hangchin in a inn mun ua numei lumkhat ahingmu a gingmo in ava et ta leh a naunu luang in na lamdawn hi. Salpha Tv. Hangchin bangchih laipou a melma mai a tai lou, gamsa leh dawi zau neilou, bangchih lai pou a pua lou a nuatawn lou ding pa`n a naunu luang ahing phoh in chimo leh beidong in hing kap khia a, "Aw laizon, aw laizom nanglah na na hi in, na tuai dawn laitah a tambang a na ha na pham mei, sinlung ah na e, taan dia laitan nahi sih bawi, na phu kala ding-a mangkangte luangthum in asang ding....." chin kihansial/chiam hi. Tuani apat Tv. Hangchin in Lal anawna`n a namtem sansi in zel hi. Ana thangpi mangkangte thum atha zou in gal ai bol a, atanu ten pasalpha et sahna in aahnel na aw sah uhi. Japan sepaih galsiam [samurai] te Singngat ah zou sepaih te toh um khawm chi report amu zia un mangkang ten vanleng in singngat khua na bomb uhi, tunitan in Singngat kholui ah tam bomb pohna munkua tamtah muthei nalai a bomb hel zong mu ding umna lai hi. Tua zou in Singngat khomite Tuivai pang ah va pem uhi. Asulnua uh suichian sem lei manghil vuallou thusim um hi. Singngat a galhangsan Pu Lagou lamkaih na in zezaw khomual[present] ah suangkhaiyhang [Basket of stone trap] toh mangkangte na lamtan[ambush] ua mangkangte si leh liam[casualties]tamtah um hi. Behiang, Hiangtam khote ah zong kikap tuana te um a suun thum leh zaan thum kikaptuana zong na um in asimthu uh kileel kaza kha hi. Tam zogal zia in zoukhua tamtah suhsiat [destroyed]in um a tamtah taisan[deserted] in um hi. Zogal sat zou kum 1920 in Manipur singtang gam teng sub-Division thum a khen in um hi.1]

Tamenglong sub-division[present west district] Mr. I william sdou/sdo[sub-divisional officer] 2]hurachandpur sub-division[present south district]sdou/S.D.O in Pu.Mr.B.C.Gasper na pang hi3]Ukhrul sub-division[present east district]SDOU/S.D.O in Mr.L.L.Peter na pang hi...[5]

Zogal sat zia in mangkangten vaihawmna[administration] hingpua pha ua,potpuana[labour corps/force labour]subei uhi,tuaban ah hausate thuneina zong nidang bang in umsah kia ua Hausaten minautang tungthu[civil case] mahni tawndan[own custom]a khenthei[judgement] din phalna[authorised]pia uhi.Tualeh meiteite apat in gam hingpia uhi gammap reserved hing bawlpia ua,hausate thuneina khangsem sem in det sem sem hi. Tam Zogal thukhupsitna din dohna khat um hi.I pu/pa ten zogal ana sat na uh Tuipi gal a potpua asi ding azau zia uh ahi diai?Ahilou leh zoulei khangsawn momnou te khualna zia ahi in mahni zalenna[independence]adei ua angai poima zia uha hi diai?It is criticaly in question.Athusimte uh,khuul[sub-terrenian region] apat ahing pem khiatna te uh, Thanghou liandoute, khupching leh ngambawmte, Lushei hills lama ana pemna te uh tua leh a zogal satna un khangsawn momnoute khual nan mangkangte ana dou uha hi chi sulang hi.Khansawn momnou sal a apianna gam a a um ding dei lou uhi.Tu in zong ei minuadel ihi lou na ding leh ipu ipa ten ahingkineppi na bang uh nibang a lun thei na ding in Hattuam leh nampi lamkai ten lung hing gel siam a zoudawn mial khu laiteng[literacy]galvan a thuam ding lung hing gel thei in Total literacy zounam pia ding sawm thei uleh dei um hi.Tua hileh mangkangte vanleeng agaw-chiang in izapkhe thei pan ding uhi. KA THANG E....KA ZOGAL SAAT.

For any comment or positive criticism,the writer may be reached out at momnou2001@yahoo.co.in

Reference:

[1][2][3] Pu.Khaikhotinthang Kipgen book'The Thadou war" page;2, preface p[vi] p;7.Singngat thu leh Tv. Hangchin Upa Khuokhanhau chief of singngat genna apat la sawn ahi.[5]Th.Thangkhochon,op cit;p 224.

0 comments:

Post a Comment

About This Blog

If you have any article related to Japanese Army advances in Manipur, please mail me at zoulun77 at gmail dot com

Our Blogger Templates

  © Blogger template On The Road by Ourblogtemplates.com 2009

Back to TOP